DAWNE CMENTARZE WARSZAWSKIE, CZYLI CMENTARZE, KTÓRYCH JUŻ NIE MA

Warszawa, z uwagi na swoją dramatyczną przeszłość historyczną, obfituje w wiele cmentarze oraz mogił czy innych miejsc pochówku, o których nawet nie mamy pojęcia. Na ich miejscu biegną dziś ulice oraz zabudowania. Bardzo często zdarza się, że podczas kopania fundamentów pod nowe budynki, podczas budowy nowych dróg oraz w trakcie prac wodociągowych i kanalizacyjnych, kopacze trafiają na ludzkie szczątki. Czasem są to pojedyncze szkielety, a czasem całe mogiły ofiar albo pozostałości po dawnych cmentarzach. Ślady po wielu z nich zostały utrwalone jedynie w postaci ulotnych zapisków kronikarskich. Ale są też takie, które choć w minimalnym stopniu udało się zachować... 

Najstarszy cmantarz w Warszawie znajdował się przy kościele św. Jana, czyli na Starym Mieście, gdzie obecnie przebiega ulica Kanonia. Chowano tam "przeciętnych" mieszkańców miast, zaś tych bardziej "dostojnych" chowano w kościelnych podziemiach. Najuboższych wywożono za obręb miasta i grzebano przy kościele św. Jura (dzisiejsza Świętojerska). Mowa tu o czasach XIII i XVII wieku. Kiedy na cmenatrzu świętojurskim poczęto grzebać straconych skazańców i samobójców, wiele rodzin wyraziło wówczas protest, przed składaniem tam również ciał ich bliskich i starało się o pochówek na klasztornym cmenatrzu bernardyńskim. 

Parafian należących do Starej Warszawy wsi Solec, a także m.in. Nowej Wsi czy Ujazdowa, grzebano przez jakiś czas na gruntach obecnego kościoła św. Marcina (ulica Piwna). W drugiej połowie XVII wieku cmentarz przeniesiono w okolice dzisiejszej ulicy Topolowej. 

Na tyłach kościoła św. Krzyża (między dzisiejszą ulicą Traugutta a Świętokrzyską aż do Mazowieckiej) znajdowały się cmentarze dla mieszkańców m.in. Bożydaru, Kałęczna, Aleksandrii, które później zostały przeniesione na Koszyki do kościoła św. Barbary (zamienionego obecnie na kaplicę przedpogrzebową kościoła św. Piotra i Pawła). Cmentarz ten przeznaczony był początkowo tylko dla księży i sióstr miłosierdzia. Osoby świeckie zaczęto chować w nim dopiero w 1788 roku. 

W 1830 roku powstał cmenatrz przeznaczony dla wojskowych, zmarłych w Szpitalu Ujazdowskim. Istniał on na placach, które dziń należą do Politechniki  od strony ulicy Koszykowej. W latach poprzednich (1797-1806), zmarłych w szpitalach wojskowych grzebano na cmentarzu Jazdowskim nad Górną Agrykolą (dzisiejsza część Ogrodu Botanicznego). 

W okolicach dzisiejszego zjazdu łączącego nową arterię z ulicą Miodową (dawna ulica Kapucyńska) istniał niegdyś zakątek z sarkofagami generała Józefa Rautenstraucha oraz jego żony Łucji i córki Laury. Zapłacili oni wówczas znaczną sumę, aby nie zakłócano ich prochów po wieczne czasy. 

Kolumna stanowiąca jedyny ślad cmantarza
żadżumionych powstałego w 1708 roku.
Fot. pobrane stąd.

Swoje miejsce miał tam również nieistniejący już pomnik zmarłych na zarazę morową w 1708 roku. 

Należy jeszcze wspmonieć cmentarz dla skazańców na Górze Szubienicznej na Żoliborzu, który zamknięty został w momencie zbudowania Cytadeli. 

W roku 1708 powstał cmentarz epidemiczny zwany również cmentarzem zadżumionych. Zlokalizowany był na dzisiejszym Targówku, pomiędzy ulicami św. Wincentego, Ostródzką i Malborską. Z tamtych czasów zachował się tylko jeden nagrobek Michała Walembergera z 1708 i jest to najstarszy zachowany cmentarny pomnik nagrobny w Warszawie. 

Na uwagę zasługuje również cmentarz choleryczny, który początkowo miał swoje miejsce na praskiej Pelcowiźnie. Powstał on po zarazie cholery jaka nawiedziła Pragę w latach 1872-1873. 

Pozostałości pomnika upamiętniającego cmentarz choleryczny.
Fot. pobrane stąd.

W 1908 roku cmentarz skasowano podczas budowy węzła kolejowego. Szczątki zmarłych przeniesiono do zbiorowej mogiły wysuniętej trochę na północ od jego pierwotnego położenia. W roku 1909 wzniesiono pomnik, mający na celu upamiętnienie cmentarza. Otoczono go ceglanym murem, który z biegiem lat rozsypał się, a sam pomnik uległ przewróceniu. W kwietnu 2009 stuletni pomnik został usunięty. 

Obecnie cmentarz znajduje się za nasypami torów kolejowych biegnących między Rondem Starzyńskiego a ulicą Odrowąża na wysokości basenów przy ulicy Namysłowskiej. W maju 2010 roku zakończono prace rewitalizacyjne, odtworzono kamienny pomnik oraz otaczający go mur, a w roku 2012 mogiła została wpisana do rejestru zabytków. 

Pomnik upamiętniający cmentarz choleryczny po pracach rewitalizacyjnych, rok 2012
Fot. pobrane stąd. 

Tablica pamiątkowa na pomniku pamięci
pogrzebanych na cmentarzu Kamionkowskim
Fot. pobrane stąd.

Do 1887 roku istniał również założony w roku 1635 cmentarz na Kamionku (przy nieistniejącym już dziś kościele św. Stanisława Biskupa). Został zamknięty wskutek otwarcia cmantarza na Bródnie. Na przestrzeni dziejów stał się miejscem ostatniego spoczynku dla uczestników bitwy ze Szwedami w roku 1656, powstańców kościuszkowskich, w tym między innymi generałów Tadeusza Korsaka i Jakuba Jasińskiego, uczestników Bitwy pod Grochowem w roku 1831 oraz żołnierzy obu wojen światowych. Na jego terenie powstał w okresie międzywojennym kościół Matki Bożej Zwycięskiej, w którego otoczeniu zachowało się dziś około 50 nagrobków, przy czym najstarszy pochodzi z 1827 roku. 

Znajdujące się na cmentarzu płyty nagrobne zostały odkopane po roku 1970. Wcześniej zakrywały je zwały odrzucanej podczas pogrzebów i niewywożonej ziemi. Renowacja cmentarza nigdy nie została ukończona. Można więc przypuszczać, że pod powierzchnia ziemi spoczywają kolejne nagrobki.

          

Grób Jakuba Jasińskiego i Tadeusza
Korsaka na cmentarzu Kamionkowskim
Fot. obrano stąd. 

Pomnik pamięci pogrzebanych
na cmentarzu Kamionkowskim
Fot. pobrano stąd.

 

Inne cmenatrze przykościelne znajdowały się również w miejscach dzisiejszego kościoła Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny przy ulicy Przyrynek 2, przy Kościele Stygmantów św. Franciszka (Zakroczymska 1), przy kościele Reformatów św. Antoniego (Senatorska 31) oraz przy dzisiejszym Placu Powstańców Warszawy, gdzie chowano pacjentów Szpitala im. Dzieciątka Jezus

Jeszcze jeden cmantarz znajdował się także na pl. Trzech Krzyży, co pokazuje poniższa fotografia. 

Cmenatrz przy pl. Trzech Krzyży, rok 1939

Nie sposób wymienić wszystkich dawnych i często zapomnianych warszawskich nekropolii. Niemniej jeśli posiadacie informacje o innych, nie wymienionych we wpisie, piszcie do nas. 


Źródła:

F. Galiński, Gawędy o Warszawie, wyd. ZYSK I S-KA, Poznań 2013
W. Głębocki, K. Mórawski, Warszawo, Ty moja Warszawo, wyd. Alfa -Wero, Warszawa 1994


Zobacz także: TAM, GDZIE MÓWIĄ TYLKO KAMIENIE - CMENTARZ POWĄZKOWSKI